Iedereen zit in een toezichtstrein
De gehele maatschappij zit inmiddels aan boord van één of meerdere toezichttreinen die zonder remmen vertrokken zijn, en waaraan bij elk station een nieuw treinstel wordt gekoppeld. Het gevaarte is straks zo lang dat het geen meter meer hoeft te rijden. Je stapt dan aan de voorkant in en loopt door het gangpad naar je eindbestemming.
Waar begint zo’n trein? Iemand heeft een verdachte ANBI-moskee gezien; kamerleden ventileren hun zorgen naar het kabinet, met de blik schuin naar het electoraat in de tv-camera’s, en voor je het weet ligt er aangejaagd door de opgeklopte mediacaroussel bij de Belastingdienst een nieuw setje regels, dat al heel snel een uitvoeringsdraak blijkt te zijn. Een nieuw wormvormig aanhangsel dat, zonder overdreven toetsing op de haalbaarheid, wordt vastgekleid aan de controletoren en dat zich onmiddellijk vertaalt in... nieuwe formulieren. Het liefst standaardformulieren, of standaard-standaardformulieren, die de vorige formulieren vervangen.
 
Voorbeeld: compuyter says no
Een voorbeeld uit de praktijk: een vermogensfonds wisselt van bank. Dat blijkt al snel een bar slecht idee. De door de overheid en AFM ingegeven angstlijstjes van de nieuwe bewaarbank dicteren dat de stichting als “klein-zakelijke onderneming” moet worden gekwalificeerd, want er is sprake van een (bijna verwaarloosbare) opbrengst uit landgoedbezit sinds de jaren tachtig. We vinken u aan als kleinzakelijk... Wat zegt u? U bent níet kleinzakelijk maar filantropisch? Dat kan niet. Computer says no. 
De compliance afdeling komt met een nieuw formulier, meerdere extra handtekeningen en verklaringen van bestuurders worden opgevraagd, voordat de bank schoorvoetend akkoord gaat en de cliënt in een nieuwe, door de compliance-afdeling geautoriseerde, categorie onderbrengt.  
 
Voorbeeld: herkomst vermogen
Nog een voorbeeld uit de praktijk: er komen van de fiscus prangende vragen over de herkomst van het vermogen van een stichting van meer dan vijf decennia geleden. Ver voorbij de wettelijk verplichte bewaartermijn, maar dat is geen enkele reden om niet tot op het kleinste detail met overlegging van stukken aan te tonen dat het allemaal koosjer is. Of de bank die de vraag teruglegt hoe door de klant aangetoond kan worden dat van een rechtspersoon dit écht het meest recente aandeelhoudersregister is...
 
Nadeel van de twijfel
Sinds de beruchte toeslagenaffaire is het droevige mensbeeld dat ten grondslag ligt aan de op hol geslagen toezichtcultuur gelukkig bespreekbaar geworden. Het ingebakken wantrouwen en het consequente nadeel van de twijfel als startpunt van elke publiek-private relatie kan nu rekenen op veel aandacht.
Maar hoe gaan we deze treinen eigenlijk stoppen of ten minste weer van een flink aantal treinstellen ontdoen? 
Voor alle duidelijkheid, met de intentie van good governance voor onze sector is helemaal niets mis: zorgen dat je voor het publiek en de belastingbetaler kunt aantonen hoe je aan je geld komt en hoe prudent je het besteedt. Die accountability is een no brainer. 
Maar hoe keren we dat Grote Rugdekkingsspel, dat niet alleen op organisatieniveau alle zuurstof uit goed doen wegzuigt, maar ook op persoonlijk bestuurlijk niveau elk plezier om iets voor de goede zaak te doen, komt vergallen? Heeft u als bestuurder al een bestuurders- en/of persoonlijke aansprakelijkheidsverzekering? Een Verklaring Omtrent Gedrag? Bent u opgenomen in het UBO-register? Voldoet u al aan de nieuwe WBTR? Bent u eigenlijk wel lekker? 
 
Bestuurders in alle geledingen van de maatschappij zijn guilty until proven innocent verklaard. Terwijl de toezichtkeizers steeds meer kleren aantrekken, worden bestuurders als ‘zware jongens’ steeds meer uitgekleed op basis van een drogredenering: meer toezicht leidt tot meer integriteit. Not. Hebben al die lijsten geleid tot een significante stijging van het aantal gepakte boeven? Niet als je de bottleneck Belastingdienst onderbemand houdt én steeds meer taken oplegt. 

Wees vooral compliant met de essentie van filantropie: liefde voor de medemens.

Begin een dialoog
Misschien zouden we de treinem kunnen afremmen door in elk geval te stoppen met alle eigen interpretaties van compliance, en dus met het maken van eigen vragenlijsten en afvinkprocedures die au fond alleen zijn bedoeld om in het Grote Rugdekkingsspel niet met de zwarte piet te blijven zitten. Dat begint overigens voor elke organisatie met het durven vertrouwen op de eigen medewerkers die klant-intake doen. 
 
Stop met ‘boeven vangen’. Begin een dialoog. Daarvoor zijn in de zelfregulering al bemoedigende stappen gezet, zoals door het CBF dat nu ook een beweging maakt naar kwalitatief toezicht. Begin weer eens met elkaar te praten in hoor en wederhoor, zonder de botte bijl op tafel of een geslepen jurist eronder. Werk aan een cultuur van kwalitatieve beoordeling met het voordeel van de twijfel als uitgangspunt. Stop met communiceren in kolommen of praten in louter lijsten. Leer luisteren naar wat maatschappelijk bevlogen burgers willen bereiken.
 
Als we dit tij niet keren, dan resteert vooral een chronisch tekort aan welwillende bestuurders als ook steeds minder geld om te besteden aan al die goede initatieven die tienduizenden fondsen en stichtingen in Nederland jaarlijks ondersteunen.
 
Stop derhalve met de doorgeslagen en door perfide algoritmes ge-de-humaniseerde toezichtgekte; met die compliance-bingo, een spel met alleen maar nieten. Wees vooral compliant met de essentie van filantropie: liefde voor de medemens. 
 Kleed de toezichtkeizers alsjeblieft uit, niet de maatschappelijke betrokkenheid.

ps: Dit was de eerste van een serie bijdragen over governance en toezicht in onze sector. In een volgend artikel zullen we constructief-kritisch nader ingaan op scenario's om uit de afvinkcultuur te bewegen naar een vorm van toezicht die gebaseerd is op dialoog en op het voordeel i.p.v. het nadeel van de twijfel.
Edwin Venema is zelfstandig filantropiepublicist, die regelmatig bijdragen levert voor De Dikke Blauwe en bestuurder van ANBI-stichting The Floris: klik hier.


Roderik Bolle is oprichter van Orchestra, dienstverlener die filantropische stichtingen en families praktisch en doelgericht adviseert over governance, beheer en administratie. Roderik is ook DDB's Expert Governance & Finance: klik hier 

►Lees ook: "Niet alleen Publieksvertrouwen, maar ook Samenlevingsvertrouwen" van Martin Bauman en Marc Petit: klik hier
►Lees ook: "Ook maatschappelijke organisaties lijden onder wantrouwen overheid" van Marc Wortmann: klik hier